त्या कामाच्या अनुभवांतून मुलांच्या विकासातील काही अडथळ्यांची मांडणी केली आहे. थोड्याफार फरकाने हे मुद्दे सगळ्या वंचित मुलांना भोगाव्या लागणाऱ्या परिस्थितीचे चित्र उभे करायला मदत करतात.

‘गरिबी’ हा या मुलांसमोरचा सर्वात मोठा प्रश्न! त्यामुळे पुरेसे अन्न, कपडे, शैक्षणिक साहित्य, संगोपन अशा सर्व बाबतीत वंचिततेचे चटके ती अगदी लहानपणापासून अनुभवत असतात. एवढेच नव्हे तर घरात पुरेशी जागा, स्वच्छ सूर्यप्रकाश, मोकळी हवा देखील अभावानेच मिळते.

वस्त्यांमधील वातावरण कमालीचे अशांत, असुरक्षित असते. भांडणे, मारामाऱ्या तर नेहमीच घडताना दिसतात. अनेकदा जाती, धर्मभेदांवर आधारलेल्या दंगलींचे परिणामही भोगावे लागतात.

बरीच कुटुंबे स्थलांतरित असतात. त्यांच्या मनांवर रूढी-परंपरा, अंधश्रद्धा यांचा पगडा असतो.

आई-वडील बहुधा निरक्षर अथवा अल्पशिक्षित असतात. त्यामुळे त्यांना मुलांच्या अभ्यासात आवश्यक ती मदत करता येत नाही.

वस्त्यांमधली बहुसंख्य मुले महानगरपालिकेच्या शाळांमध्ये जातात. तिथे ती अभ्यासात रमत नाहीत. अनेकांना शाळेत जायला अजिबात आवडत नाही.

त्यामुळे बरीचशी मुले आठवड्यातून किमान एक ते दोन दिवस, या ना त्या कारणाने शाळेला बुट्टी मारतात. त्यामुळे त्यांना शाळेत शिकवलेले समजत नाही. त्यांच्या शिकण्यासाठीच्या क्षमतांचा पुरेसा विकास होत नाही.

शहरी वस्त्यांमध्ये बरीच स्थलांतरित अमराठी कुटुंबे असतात. मराठीपेक्षा वेगळी (कानडी, हिंदी इत्यादी) भाषा ज्यांच्या घरात बोलली जाते त्या मुलांना मराठी माध्यमाच्या शाळेत शिकणे फार अवघड जाते.

अनेकदा मुलांची बोलीभाषा पाठ्यपुस्तकांतील प्रमाणभाषेपेक्षा वेगळी असते. त्यामुळे मुलांना शिकण्यात अडचणी येतात. शिवाय त्यांच्या बोलीभाषेला तुच्छ लेखले गेल्याने मुले स्वतःला कमी लेखू लागतात.

चौथी-पाचवी किंवा अगदी आठवीत गेलेल्या अनेक मुलांनाही लिहिता – वाचता येत नाही. गणित आणि इंग्रजीसंदर्भात त्यांच्या मनात भीती ठाण मांडून बसलेली असते. या भीतीला ओलांडून मुले विषय संकल्पनांपर्यंत पोहोचू शकत नाहीत.

शिक्षणातला रस संपलेले मुलगे वस्तीत भटकत राहतात. त्यांच्याही नकळत वयाने मोठ्या, गुंडगिरीकडे झुकलेल्या मंडळींशी त्यांची दोस्ती होते. शिव्या देणे, भांडणे – मारामाऱ्या, छोट्या – मोठ्या चोऱ्या, व्यसने, छेडछाड अशा अनेक नकारात्मक गोष्टींमध्ये ती गुंतत जातात.

बाहेरची आकर्षणे, चैनीच्या वस्तू, खाद्यपदार्थ, मोबाईल यांकडे साहजिकच मुलांचे मन ओढ घेते. त्यासाठी त्यांना हातात पैसा हवासा वाटतो. मुले कधी कधी छोटी-मोठी कामे करून पैसे मिळवतात तर कधी गैरमार्गांनी पैसे मिळवायलाही प्रवृत्त होतात. एका बाजूला त्यांना आसपासची झगमगीत आकर्षणे खुणावत असतात आणि प्रत्यक्षात मात्र त्यापैकी बरीचशी उपभोगणे शक्य नसते. ह्यातून सुटकेचा मार्गच न दिसल्याने सकारात्मक विचारांपासून ती अधिकाधिक दूर जाण्याच्या शक्यता वाढतात.

मुलींना सर्वसाधारणपणे आठ – नऊ वर्षांपासूनच रस्त्यावर खेळायला बंदी असते. शाळा, घरकाम आणि भांवडांना सांभाळणे हेच त्यांचे जीवन बनते. त्यांना बंद घरात टीव्ही पाहणे आणि मैत्रिणींशी गप्पा मारणे एवढाच विरंगुळा असतो. त्यामुळे त्या टीव्ही मालिकांच्या काल्पनिक जगात गुंतत जातात. नटणे, मैत्रिणींबरोबरच्या गप्पा, मुलांवरून एकमेकींना चिडवाचिडवी, मुलग्यांच्या छेडछाडीला प्रतिसाद अशा गोष्टींमध्ये त्या रमून जातात. लहान वयात मुला-मुलींमध्ये भाबडी प्रेमप्रकरणे घडतात. पण त्यांचे परिणाम मात्र मुलींनाच भोगायला लागतात. त्यांची शाळा, खेळघर बंद होऊ शकते, गावाला रवानगी होऊ शकते किंवा लहान वयात लग्न लावून दिले जाऊ शकते.

वस्तीतल्या मुला-मुलींचे आईवडील दिवसाचे दहा-बारा तास कामात असतात, त्यामुळे मुलांना वळण, चांगल्या सवयी लावण्याच्या दृष्टीने त्यांना पुरेसा वेळ मिळत नाही. बऱ्याचदा रागावणे, मारणे, अपमान करणे अशा चुकीच्या मार्गाने वळण लावण्याचा प्रयत्न होतो, परिणामी पालक आणि मुले यांच्यातील संवाद दुरावतो.

‘मुलगा म्हणजे वंशाचा दिवा’ अशा मानसिकतेमुळे मुलग्यांचे लाड आणि मुलींवर कामाचा अति बोजा अशी परिस्थिती दिसते. त्यामुळे मुलांना कामाची सवय नसते. ताट वाढून घेणे, घर झाडून काढणे, पाणी भरणे ही कामेदेखील त्यांनी कधीच केलेली नसल्याने हस्तनेत्रसमन्वय, एकाग्रता यासारख्या जीवनावश्यक क्षमता अविकसित राहतात. त्यांच्या वैयक्तिक कामांसंदर्भातही ते घरातल्या स्त्रियांवर अवलंबून राहतात. मुलींवरच्या कामाच्या बोजामुळे आणि बंधनांमुळे त्यांना खेळघरात यायला कमी वेळ मिळतो.

याही परिस्थितीत शाळेत जाणारी, चांगली शिकणारी, दहावीनंतरही पुढचे शिक्षण घेणारी, कुटुंबाशी प्रेमाचे संबंध असलेली मुले-मुलीही असतात. तरी एकूण बाकीच्या सर्वच मुलांसंदर्भात वर मांडलेले प्रश्न कमी-अधिक प्रमाणात जाणवतातच.

शाळा, घर आणि समाज या तीनही ठिकाणी मिळणाऱ्या अनुभवांतून मूल शिकत असते. या तीनही ठिकाणी वारंवार अनुभवाला येणारे नकारात्मक अनुभव वंचित मुलांच्या शिक्षणाच्या वाटेवर अनेक अडथळे उभे करत आहेत. म्हणूनच वंचित मुलांच्या शिक्षणाचा प्रश्न सामाजिक आणि शैक्षणिक अशा दोन्ही बाजूंनी समजावून घ्यायला हवा. उत्तरांची दिशाही फक्त शैक्षणिक असून भागणार नाही तर त्यात सामाजिक पालकत्वाचे भानही असायला हवे हे प्रकर्षाने लक्षात येते.

ध्येय कसे साधायचे?

मुलांनी आनंदाने शिकायचे तर खेळघरातले शिक्षण – मूलकेंद्री, आनंददायी, सर्जनशील आणि अर्थपूर्ण असायला हवे. ह्या शब्दांमध्ये फार मोठा अर्थ सामावलेला आहे. शिक्षणासंदर्भात केल्या गेलेल्या सर्जनशील प्रयोगांचा आणि संशोधनांचा अभ्यास आपल्या अनुभवांशी जोडून घेत कार्यकर्त्यांचे शिक्षण चालू राहिले तर हळूहळू या शब्दांचा अर्थ मनात आकार घेऊ लागतो.

वंचित मुलांसमवेत काम करणाऱ्या कार्यकर्त्यांसाठी काही पथ्ये आम्हाला महत्त्वाची वाटतात.

खेळघरात मुलांना मज्जा यायला हवी. कंटाळा अजिबात येता कामा नये. त्यांनी आपण होऊन उत्साहाने खेळघरात यायला हवे. इथे कार्यकर्त्यांच्या सर्जनशीलतेची, चिकाटीची आणि अभ्यासाची कसोटी लागते. जर कार्यकर्त्याला मुलांचे मन जिंकता आले तर मुले कार्यकर्त्यांना मोठ्या आनंदाने मित्र मानतात आणि मग कार्यकर्ताही या कामात रमून जातो.

मुलांसमवेत मैत्रीचे नाते जोपासण्यासाठी मुलांना समजून घ्यायला हवे. त्यांच्या जीवनानुभवांची, भावविश्वाची, त्यांच्यातील बदलांची सातत्याने दखल घ्यायला हवी. ज्या गोष्टींचा कुणालाही राग येऊ शकतो अशा गोष्टी मुलांशी वागताना आवर्जून टाळायला हव्यात. उदाहरणार्थ अपमान करणे, तुलना करणे, अनादराने वागणे, आपले म्हणणे मुलांवर लादणे असे वागणे आपल्याकडून चुकूनदेखील होणार नाही याकडे कार्यकर्त्याने सदैव लक्ष ठेवायला हवे.

मुलांबरोबर शिक्षणाचे काम करायचे तर शिस्त हवी. खेळघरात कुणीतरी वरून लादलेल्या शिस्तीपेक्षा मुलांमध्ये स्वयंशिस्त रुजावी यासाठी सहृदय संवादाचे वातावरण हवे. मुलांनी शिस्त पाळावी म्हणून बक्षिसे, शिक्षा आणि स्पर्धा या गोष्टींना खेळघरापासून शक्यतोवर दूर ठेवायला हवे. एखाद्या वेळेस अपरिहार्यपणे रागावणे घडले तरी त्याचे नकारात्मक परिणाम कमी व्हावेत म्हणून प्रयत्न करावेत.

मुलांच्या बोलीभाषेला कमी न लेखता त्यांच्या भाषेचा सहज स्वीकार व्हायला हवा. ‘बोलीमध्ये बोलतात म्हणजे मुले चुकीचे बोलतात’ असे नाही. बोलीभाषा प्रमाणभाषेपेक्षा वेगळी असते. मात्र त्यांच्यात उच्चनीच, श्रेष्ठकनिष्ठ अशी तुलना व्हायला नको.

प्रमाणभाषा आत्मसात होणे व्यापक पातळीवरच्या देवाण-घेवाणीसाठी आवश्यक असते. हळूहळू विविध उपक्रमांतून प्रमाणभाषा आत्मसात करण्यासाठी मुलांना खेळघरात मदत करायला हवी.

खेळघरात कोणते उपक्रम घ्यायचे यासंदर्भातल्या निर्णयप्रक्रियेत मुलांचा सहभाग आवश्यक आहे. तरच निर्णय घेणे आणि त्या निर्णयाची जबाबदारी घेणे ही क्षमता मुलांमध्ये रुजेल.

अंधश्रद्धा, धार्मिकता यापासून खेळघराने दूर रहायला हवे. प्रत्येक गोष्टीला ‘असे का?’ हा प्रश्न विचारून ती गोष्ट तपासून घ्यायला शिकणे हा वैज्ञानिक दृष्टिकोन मुलांमध्ये आणि म्हणून आधी कार्यकर्त्यांमध्ये रुजायला हवा.

मुलांमध्ये जे बदल व्हावेत असे आपल्याला वाटते त्या गोष्टी, क्षमता आपल्याकडे आहेत का हेही आपण मोठ्यांनी सतत तपासत राहणे गरजेचे आहे. खरे तर आपल्याकडे बघून, आपल्या सहवासात राहूनच मुले शिकणार आहेत, घडणार आहेत हे भान खेळघराच्या कार्यकर्त्याने सतत ठेवायला हवे.

मुलांची परिस्थिती – वंचितता – त्यातून उद्भवणारी संकटे दूर करणे हे फार मोठे आव्हान आहे. व्यापक समाजव्यवस्था बदलल्याखेरीज ते खऱ्या अर्थाने शक्यही नाही. मात्र आपण त्यांच्या आयुष्यात काही प्रकाशाचे कवडसे तर नक्कीच आणू शकतो. खरे तर संवेदनशीलतेने मुलांना जाणून घेत-घेत आपणही थोडे अधिक चांगले माणूस बनणे… ही खेळघराच्या कामाची एक दिशा आहे.